Jak duże znaczenie ma stworzenie poprawnego testamentu? Kiedy i jak ochronić przedsiębiorstwo przed nagłą śmiercią właściciela? O praktycznych aspektach prawa dziedziczenia, niezbędnych czynnościach w celu ochrony majątku prywatnego i firmy rozmawiamy z mecenasem Mateuszem Tuńskim.
Prawo spadkowe stanowi jeden z działów prawa cywilnego, które reguluje sprawy związane z dziedziczeniem oraz określa zasady przechodzenia praw i obowiązków na linii spadkodawca a spadkobierca. Prawo spadkowe, jak wiele innych dziedzin prawa potrafi być trudne i niezrozumiałe dla odbiorców. W wielu przypadkach rozmowa z specjalistą jest niezbędna by poznać odpowiednie przepisy prawa spadkowego. Wykonanie odpowiednich czynności prawnych pozwoli otrzymać spadek po śmierci bliskiej osoby.
Kiedy i w jaki sposób zadbać o uporządkowanie spraw związanych z dziedziczeniem?
O tym co dzieje się ze zgromadzonym za życia majątkiem decyduje przede wszystkim jego właściciel. Polskie prawo spadkowe określa, że podstawowym dokumentem stanowiącym o dziedziczeniu jest testament. Odpowiednio sporządzony może zaoszczędzić naszym bliskim czasu oraz kosztów związanych z nabyciem spadku. Nasz ekspert jasno wskazuje, że warto za życia uregulować kwestie spadkowe, tak, aby nie utracić zgromadzonego dobytku. Odpowiednio sporządzony testament może uchronić rodzinę od niepotrzebnych sporów tak często występujących w chwili otwarcia spadku.
Do spadku wchodzą wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego za wyjątkiem:
- praw i obowiązków zmarłego o charakterze niemajątkowym (np. nazwisko) lub ściśle związanych z jego osobą (np. prawo do żądania alimentów),
- niemajątkowych praw rodzinnych, wynikających z małżeństwa lub pokrewieństwa (np. prawo do żądania rozwodu),
- praw i obowiązków wynikających z dziedziny prawa karnego, administracyjnego czy finansowego,
- praw, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (np. służebność osobista czy prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała).
Do spadku należą nie tylko prawa majątkowe, ale i obowiązki majątkowe spadkodawcy, czyli długi spadkowe, które spadkobiercy są zobowiązani zapłacić. Dbając o stan swoich finansów warto wiedzieć czy przyjąć czy odrzucić spadek.
Czy testament sporządzony bez udziału notariusza ma moc prawną?
Kodeks cywilny wyróżnia dwa rodzaje testamentów – zwykłe i szczególne. Do testamentów zwykłych zaliczamy testament własnoręczny (holograficzny), testament notarialny oraz allograficzny.
Nasz ekspert podkreśla, że zgodnie z literą prawa spadkowego testament sporządzony własnoręcznie, chociażby na chusteczce jest ważny. Opatrzony podpisem i datą ma taką samą moc jak testament notarialny.
Testament allograficzny sporządzony jest poprzez ustne oświadczenie woli w obecności dwóch świadków wobec wójta, starosty, marszałka województwa.
Są jednak pewne sytuacje, w których warto pójść do notariusza. Jednym prostym powodem jest to, że testament ręczny w każdej chwili może zostać zniszczony bądź zaginąć po śmierci spadkodawcy. Testament notarialny daje nam poczucie bezpieczeństwa i możliwość odtworzenia ostatniej woli zmarłego. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Ponadto w kwestiach spornych jest niepodważalnym dowodem w sprawie.
Testamenty szczególne prawo spadkowe dzieli na testament ustny, podróżny oraz testamenty wojskowe.
Kim jest wykonawca testamentu?
Prawo spadkowe definiuje wykonawcę testamentu jako osobę do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem. Jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłe i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą zmarłego i z ustawą, a w każdym razie niezwłocznie po dokonaniu działu spadku.
Zapis windykacyjny – co to jest?
Kodeks cywilny dopuszcza, aby w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku.
W praktyce – bezpośrednio po śmierci spadkodawcy nabywa ona określoną część majątku bez konieczności czekania na postępowanie spadkowe. Nabycie spadku czyni tą osobę właścicielem tej konkretnej rzeczy czy prawa.
Zapis windykacyjny to dobre rozwiązanie dla przedsiębiorców. W razie niespodziewanego zgonu przedsiębiorcy firma w szybkim czasie zyska nowego właściciela który ma prawo kontynuować działalność. Sprawy spadkowe często są czasochłonne, odpowiednie przepisy pozwolą uniknąć wieloletnich sporów między spadkobiercami.
Co w chwili otwarcia spadku?
Przepisy określają moment otwarcia spadku jako chwilę śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że majątek osoby zmarłej staje się spadkiem a prawa i obowiązki wchodzące w jego skład przechodzą na spadkobierców w drodze dziedziczenia.
Małżonek i inne osoby bliskie zmarłego, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego tak jak dotychczas.
Kto jest uprawniony do dziedziczenia?
Prawo spadkowe wskazuje, że zdolności do dziedziczenia nie posiada osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
Według prawa spadkowego powołanie do spadku wynika z ustawy bądź z testamentu. Dziedziczenie ustawowe następuje, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą bądź gdy sporządzony testament został uznany za nieważny. Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Zasady dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia.
Prawo spadkowe wskazuje, że spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.
Jak prawo spadkowe dzieli grupy spadkobierców?
Kodeks cywilny zalicza do spadkobierców ustawowych: małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, dziadków, pasierbów, gminę oraz Skarb Państwa.
W pierwszej grupie spadkobierców ustawowych znajdują się dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. W przypadku śmierci dzieci spadkodawcy przed otwarciem spadku, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom. Przepisy te stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. W sytuacji ich braku powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.
W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu.
Przyjąć czy odrzucić spadek?
Według prawa cywilnego spadek jest to ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego następców prawnych – spadkobierców w drodze dziedziczenia. W skład spadku wchodzą m.in. posiadane rzeczy, prawa i obowiązki Prawo spadkowe jasno określa, że spadkobierca może przyjąć spadek wprost, przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza lub odrzucić spadek w całości.
Przyjęcie spadku wprost oznacza dziedziczenie całości majątku na który składają się aktywa oraz długi. Ta forma wymaga złożenia oświadczenia woli. Oświadczenie o przyjęciu lub spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w przepisach prawa spadkowego jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Należy zauważyć, że nabycie spadku nie zawsze oznacza poprawę sytuacji materialnej spadkobiercy. Mecenas Tuński wskazuje, że odrzucenie spadku nie jest dobrym rozwiązaniem. Należy pamiętać, że odrzucenie spadku nie oznacza, że długi spadkowe zostaną umorzone. Polskie prawo spadkowe określa tzw. kolejność dziedziczenia. Odrzucenie spadku przez najbliższego spadkobiercę oznacza, że przypadający spadek przechodzi w pierwszej kolejności na jego dzieci.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, najczęściej jest to data uzyskania wiadomości o śmierci spadkodawcy. Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Według prawa spadkowego, oświadczenia o przyjęciu lub o odrzucenie spadku nie można odwołać.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się w formie ustnej lub pisemnej – przed sądem lub przed notariuszem. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Odpowiedzialność za długi spadkowe.
Prawo spadkowe określa, że do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Natomiast od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku.
Do dnia podziału spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Od chwili podziału spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów.
Prawo spadkowe definiuje, że do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego oraz obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek.
Sposobem na uniknięcie odpowiedzialności za długi spadkowe jest umowa zrzeczenia się dziedziczenia, która zostaje stworzona jeszcze za życia spadkodawcy. Ma ona formę aktu notarialnego, którego skutkiem prawnym jest zrzeczenie się dziedziczenia oraz innych korzyści takich jak zachowek. Umowa ta dotyczy zarówno spadkobiercy jak i jego zstępnych.
W praktyce istnieją trzy warianty, które pozwalają nam na odrzucenie spadku i jednoczesne uniknięcie odpowiedzialności za długi spadkowe.
Pierwszym sposobem jest zrzeczenie się tylko zachowku. Innym rozwiązaniem są umowy warunkowe – zrzeczenie pod warunkiem otrzymania konkretnych dóbr w darowiźnie bądź zmianę testamentu na rzecz konkretnych członków rodziny, np. dzieci czy wnuki.
Spadek z dobrodziejstwem inwentarza – co oznacza w praktyce?
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi zmarłego i nie wymaga żadnych działań spadkobiercy. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. W sytuacji gdy spadkodawca miał długi przekraczające wartość jego majątku, zobowiązania te zostaną spłacone do wartości otrzymanego spadku. Jeśli długi będą mniejsze od majątku, wówczas po sporządzeniu przez komornika spisu inwentarza z masy spadkowej i spłacie zobowiązań spadkobierca otrzyma pozostałą część aktywów spadkodawcy.
Prawo spadkowe wskazuje, że spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza powinien złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza.
W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku.
W praktyce przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza można skorzystać, gdy nie mamy pewności jaka jest wartość dobytku zmarłego. W przypadku podejrzeń zobowiązań przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza zapobiegnie konieczności spłacania długów przewyższających sumę otrzymaną po spieniężeniu aktywów.
Zachowek jako standard w sprawach spadkowych.
Zdecydowana większość spraw spadkowych dotyczy prawa do zachowku. Według prawa spadkowego zachowek jest to instytucja mająca ochronić bliskie osoby spadkodawcy przed całkowicie dowolnym rozporządzeniem majątkiem przez przyszłego spadkobiercę.
Prawo spadkowe stanowi, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W skrócie zachowek jest to wartość wyrażona w pieniądzu określająca udział spadkobiercy, gdyby ten został uwzględniony w testamencie.
Wydziedziczenie
Kodeks cywilny opisuje wydziedziczenie jako pozbawienie w testamencie zstępnych, małżonka lub rodziców spadkodawcy prawa do zachowku. Wydziedziczyć można jedynie wtedy, gdy uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Stwierdzenie nabycia spadku – czemu służy i czy jest obowiązkowe?
Prawo spadkowe stanowi, że do dziedziczenia dochodzi z mocy prawa. Dziedziczenie następuje niezależnie od tego czy sporządzono w tym przedmiocie jakiekolwiek dokumenty. Przepisy prawa spadkowego nie nakładają obowiązku przeprowadzenia takiego postępowania. W praktyce celowe jest, aby spadkobierca legitymował się wobec osób trzecich stosownym dokumentem potwierdzającym dziedziczenie spadku. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego bez takiego postanowienia spadkobiercy nie mogą wykazać swoich praw do spadku po zmarłym, co może wręcz uniemożliwić jej dochodzenia należności od dłużnika zmarłego.
Sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Notariusz na zasadach określonych w przepisach odrębnych sporządza akt poświadczenia dziedziczenia.
Roszczenia o wydanie spadku.
Według prawa spadkowego spadkobierca może żądać, żeby osoba, która włada spadkiem, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spadek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku.
Do roszczeń spadkobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów oraz do roszczeń przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy.
Jakie czynności należy podjąć, aby uchronić swoją firmę przed upadłością po śmierci właściciela?
Prowadzenie działalności wiąże się z dużą odpowiedzialnością i niestety ryzykiem. Decyzje podejmowane każdego dnia mogą wpłynąć na dalsze losy firmy. Śmierć właściciela firmy, szczególnie ta nagła oraz brak planu może doprowadzić do jej upadku. Warto pamiętać, że prawa i obowiązki przedsiębiorcy różnią się w zależności od formy prawnej działalności. W przypadku JDG wszystkie umowy np. leasingu, koncesje, umowy z pracownikami czy kontrahentami wygasają. Często wiąże się to z dużymi stratami bądź nawet upadkiem przedsiębiorstwa.
Na mocy ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej stworzona została możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego co umożliwia dalsze prowadzenie firmy prowadzonej przez przedsiębiorcę wpisanego do CEIDG.
Jednym z podstawowych pojęć tej ustawy jest pojęcie przedsiębiorstwa w spadku. Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie zmarłego przedsiębiorcy. Jeżeli w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka, przedsiębiorstwo w spadku obejmuje całe to przedsiębiorstwo.
Jak mądrze podejść do tematu sukcesji jeszcze za życia?
Dobra sukcesja może okazać się idealnym rozwiązaniem dla świadomego przedsiębiorcy, który chce ochronić swoją JDG po swojej śmierci. Zarządca sukcesyjny jest to osoba, która bezpośrednio po śmierci właściciela będzie kontynuować działalność do momentu sfinalizowania przejęcia firmy przez prawnego spadkobiercę.
Chcąc mieć wpływ na wybór sukcesora należy powołać go za życia właściciela. Często odpowiednia decyzja o zarządcy sukcesyjnym może podtrzymać dalsze funkcjonowanie firmy. Z praktyki wynika, że najczęściej funkcję tą obejmuje przygotowany wcześniej członek rodziny bądź pracownik wyższego szczebla. Według prawa, aby skutecznie ustanowić zarządcę sukcesyjnego należy powołać zarządcę, który wyraża zgodę na pełnienie tej funkcji oraz wpisu do CEIDG.
Kodeks cywilny określa, że na zarządcę sukcesyjnego może być powołana osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, jest osobą pełnoletnią oraz niekaraną.
Zgodnie z zapisami ustawy, jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony za życia przedsiębiorcy jest możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy. Według prawa zarządcę sukcesyjnego może powołać małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek lub spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek. Należy pamiętać, że w tym przypadku do ustanowienia zarządcy sukcesyjnego konieczna jest wola osób będących właścicielem przedsiębiorstwa w spadki, które łącznie mają więcej niż 85% udziału w przedsiębiorstwie w spadku.
Innym rozwiązaniem o którym mówią przepisy prawa są tzw. 2-miesięczne czynności zachowawcze, które pozwalają na podjęcie dalszych decyzji oraz działań na rzecz kontynuowania działalności.
Sukcesja w kontekście prowadzenia spółek.
Sukcesja oznacza wstąpienie w ogół praw i obowiązków przedsiębiorcy przez jego następców prawnych. W zależności od formy prowadzonej działalności zmianie ulegają zasady sukcesji.
Podstawową czynnością w celu regulacji działań po śmierci jednego ze wspólników jest stworzenie prawidłowych zapisów w umowie spółki. W przypadku ich braku i chęci dalszego prowadzenia działalności konieczne jest wyrażenie woli przez pozostałych wspólników w postaci stosownych uchwał i oświadczeń. Warto zwrócić uwagę, że konieczne do wykonania działania regulują stosowne przepisy prawa.
Instytucja zarządcy sukcesyjnego jest odpowiedzią na potrzeby przedsiębiorców. Nowe przepisy prawa przede wszystkim pozwalają na kontynuowanie dotychczasowej działalności, a nie jedynie wykorzystania środków materialnych i niematerialnych.